Μονή Παναγιά Καλαμμιώτισσα

Στην κορυφή του βράχου βρίσκεται η Μονή της Παναγίας της Καλαμιώτισσας, είναι αφιερωμένη στο Γενέθλιον της Θεοτόκου και εορτάζει 8 Σεπτεμβρίου. Οικοδομήθηκε 1600 ή 1715. Το καθολικό του είναι ένας μονόχωρος τρουλαίος ναός με υψηλές αναλογίες, οκτάπλευρο εξωτερικά τύμπανο τρούλου, ευρεία ημικυκλική αψίδα ιερού και δίτοξο νεοκλασικό καμπαναριό. Εσωτερικά σώζεται ξυλόγλυπτο τέμπλο του 18ου αιώνα, οι εικόνες του οποίου έχουν μεταφερθεί στο κάτω μοναστήρι. Απέναντι από το καθολικό σώζονται τέσσερα κελιά και μία υδατοδεξαμενή, όπου στη πρόσοψη του κελιού υπάρχει μαρμάρινη επιγραφή στην οποία αναγράφεται ημερομηνία 1715, Απριλίου 15 και τα στοιχεία του κτήτορα «ο ταπεινός Μελέτιος Ιερομόναχος Μπεχούζος»

Μοναστήρι Ζωοδόχου πηγής

Στους πρόποδες του βράχου Κάλαμος θα συναντήσει κανείς την Μονή της Ζωοδόχου Πηγής. Η Μονή είναι κτισμένη πάνω στα ερείπια του ναού Αιγλήτου Απόλλωνα. Το καθολικό του μοναστηριού υψώνεται πάνω στα θεμέλια του αρχαίου ναού. Ο περίβολος του αρχαίου ιερού χρησιμοποιήθηκε ως περίβολος και του χριστιανικού μοναστηριού, πάνω στον οποίο χτίστηκαν τα κελιά και μικρότερα παρεκκλήσια. Το καθολικό του ναού είναι ένας μονόχωρος τρουλαίος ναός με νεότερο πολύτοξο καμπαναριό στη δυτική πρόσοψη. Εσωτερικά διασώζεται ζωγραφιστό και ξυλόγλυπτο τέμπλο του 19ου αιώνα. Οι περισσότερες εικόνες είναι έργα του Νικολάου Καραβία, ανάμεσα στις οποίες και η πρωιμότερη εικόνα της Καλαμιώτισσας με την αργυρεπίχρυση επένδυση. Τα τελευταία εξήντα χρόνια δεν υπάρχουν μοναχοί. Παλιότερα υπήρχαν αρκετοί που κάποιες εποχές υπολογίζονταν στους 40. Σύμφωνα με προφορικές διηγήσεις το μοναστήρι χτίστηκε από έναν ηγούμενο τον Μακάριο Σιγάλα.

Άγιος Αντώνιος

Ο μοναδικός βυζαντινός ναός που σώζεται μέχρι σήμερα είναι ο Άγιος Αντώνιος, βρίσκεται σε απόκρημνη και ερημική τοποθεσία στη βόρεια ακτή του νησιού, σε απόσταση πάνω από δύο ώρες από τη Χώρα και είναι μετόχι της Μονής της Χοζοβιώτισσας Αμοργού. Ο ναός αποτελείται από δύο καμαροσκέπαστους χώρους με ημικυκλικές αψίδες που επικοινωνούν με μεγάλο τοξωτό άνοιγμα και εντοιχισμένα μερικά αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη. Στο βόρειο κλίτος, που άλλοτε ήταν «κατάγραφο» (ζωγραφισμένη όλη η επιφάνεια) διατηρούνται ακόμα τοιχογραφίες. Διακρίνονται με ζωηρά χρώματα η παράσταση της Υπαπαντής, πάνω από αυτήν το κάτω τμήμα της Γέννησης και αριστερά τους τμήμα από την παράσταση της Ανάληψης. Ένα έργο ασυνήθιστα καλής ποιότητας για τις σύγχρονες Κυκλάδες, έχει χρονολογηθεί στις αρχές του 14ου αιώνα. Πάνω και εμπρός της εκκλησίας αυτής υπάρχει ένας τεράστιος βράχος το Κατράκη όπως λέμε σήμερα, πάνω στο οποίο υπάρχουν κτίσματα που δεν έχουν χρονολογηθεί.

Μεταβυζαντινά Εκκλησάκια

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν στο νησί τα πολυάριθμα μεταβυζαντινά εκκλησάκια, μονόχωρα καμαροσκέπαστα συνήθως, που κάτασπρα υπογραμμίζουν την παρουσία τους στην ύπαιθρο της Ανάφης.

Ο ναός του Αγίου Μάμα είναι κτισμένος με μεγάλους μαρμάρινους δόμους δίπλα σε ρωμαϊκό ταφικό συγκρότημα από 12 τάφους κοντά στην Ιερά Οδό που οδηγούσε από την αρχαία Ανάφη στον ναό του Απόλλωνα.

Η Παναγία στο Δοκάρι στην πλαγιά του λόφου Καστέλι, όπου υψώνεται η αρχαία  και ρωμαϊκή πόλη, είναι κτισμένη στη θέση ενός άλλου ξεχωριστού ταφικού συγκροτήματος, ενσωματώνοντας στον βόρειο τοίχο της τμήμα αρχαίας τοιχοποιίας και στον νότιο τοίχο τμήμα από το μαρμάρινο κάλυμμα της ρωμαϊκής σαρκοφάγου που βρίσκεται ακόμη στην ίδια θέση δυτικά του μικρού νησιού.

Εκκλησίες στη Χώρα

Το παλαιότερο τέμπλο ίσως είναι αυτό του Τιμίου Σταυρού χρονολογείται περίπου τον 17ο αιώνα  με ωραίες δεσποτικές εικόνες της Παναγίας Οδηγήτριας επενδεδυμένης με περίτεχνο ασημένιο πουκάμισο, και τη μεγάλη κρητική εικόνα του Χριστού ως Μεγάλου Αρχιερέως.

Το περίτεχνο τέμπλο του Αγίου Νικολάου, έργο του 18ου αιώνα, που συμπληρώθηκε και επιζωγραφίστηκε στο 19ο, περιλαμβάνει και την παλιότερη χρονολογημένη μεγάλη εικόνα με τον ολόσωμο Άγιο Νικόλαο του έτους 1612 ζωγραφισμένη από τον ιερέα Γεώργιο Κολυδά. Οι άλλες δύο δεσποτικές εικόνες του Χριστού Μεγάλου Αρχιερέως και της Παναγίας Βρεφοκρατούσας χρονολογούνται στα 1708.

Εντυπωσιακό, καλοδουλεμένο, ψηλό τέμπλο της Κοίμησης της Θεοτόκου με εικόνες του Νικολάου Καραβία που τελείωσαν τον Δεκέμβριο του 1866, κυρίως με δαπάνες της οικογένειας του ιερέως Σιγάλα και τη συνδρομή του Νικολάου Ρούσσου, αλλά και άλλων πιστών που αποτύπωσαν τη δέησή τους σε ορισμένες εικόνες.

Από τα σημαντικότερα έργα θρησκευτικής ζωγραφικής του νησιού είναι και η ωραία κρητική εικόνα με τον έφιππο δρακοντοκτόνο  Άγιο Γεώργιο, η οποία φέρει τη χρονολογία 1638 και κοσμεί το απλό ξύλινο τέμπλο του Αγίου Γεωργίου πάνω στο «Κάστρο».

Νεότερες εικόνες του 19ου αιώνα στολίζουν τα απλά ξύλινα τέμπλα των εκκλησιών της υπαίθρου, έργα νησιωτών ανώνυμων ζωγράφων.